• Mevcut Durum Analizi

Karayolu taşıtlarının kirleticilik etkilerinin tespitinin yapılabilmesi için mevcut durum analizinin detaylı bir şekilde yapılması gerekmektedir. Bu sebeple öncelikle ülkemizdeki mevcut araç filosuna ait bilgiler; araç tipi, araç yaşı, silindir hacmi ve motor teknolojisi vb. kategorileri bazında çeşitli kaynaklardan araştırılmıştır. Araç yaşına göre hurdaya çıkacak olan araçlar için hurda teslim yerlerine ait bilgiler edinilmiş, sayı ve kapasiteleri araştırılmıştır. Halihazırda uygulanan vergilendirme, ücretlendirmeler ve teşvikler ile mevcut araç maliyetleri hakkında detaylı bilgi toplanmıştır. Bunlara ek olarak, hurda araçlar ile ilgili mevcut uygulanan vergilendirme sistemi ve ücretlendirmeler araştırılmıştır.

Proje süresince kapsamlı literatür araştırmaları yapılmıştır. Bu bölümde AB ülkelerinde olan araçlara ait detaylı bilgiler ilgili rapor ve literatür ile AB’nin resmi istatistik veri tabanı olan EUROSTAT’dan  toplanmıştır.  EUROSTAT’dan temin edilecek olan halka açık verilerin yanısıra resmi başvuru ile alınabilecek türdeki mikro veriler için resmi başvuru yapılarak veri temin edilmiştir.  Bu veriler ile AB ülkelerinde mevcut araç filosuna ait araç tipleri, araç yaşları, silindir hacmi gibi detaylı bilgiler derlenmiştir.  Mevcut araç filosunun ve kirletici vasfı yüksek olan araçların çevreye olan etkilerine ait raporlar incelenmiştir. Kirletici vasfı yüksek araçlar için yapılan çalışmalar, yasal düzenlemeler ve vergilendirme sistemleri araştırılmıştır. Hurdaya ayrılması gereken araçların trafikten çekilmesi, hurdaya çevrilmesi ve yeni araçların trafiğe girmesi için gerekli yapılan çalışmalar incelenmiştir.

Projenin en geniş kısma sahip olan emisyon hesabında kirletici vasfı yüksek araçların çevre kirliliğine etkisinin ve kirliliğin insan sağlığına etkisinin tespiti yapılacaktır.Hareketli kaynaklar arasında bulunan karayolu emisyonları COPERT (Computer Programme to Calculate Emission from Road Transport) v4 ile hesaplanmy?tyr. Bu yazylym Avrupa Çevre Ajansy (European Environmental Agency) tarafyndan geli?tirilmi? olup karayolu kaynakly olan tüm emisyonlary hesaplayabilmektedir. Ayryca yazylym bu emisyon hesaplaryny tüm araç türleri için yapabilmektedir. Karayolu emisyonlary HEY portalynda il bazynda seviye-3 düzeyinde hesaplanabilmektedir. COPERTv4 emisyon modeli ile araç sayylary, araç teknolojileri ve araç km verileri esas alynarak detayly hesaplamalar yapylmy?tyr. Ortalama araç kilometre hesaby, TÜVTÜRK veri seti esas alynarak yapylmy?tyr. Bu proje kapsamynda, hem mevcut durum hem de ileriye yönelik olarak geli?tirilen senaryolar bazynda araç filosundaki kirletici vasfy yüksek araçlaryn de?i?en oranlaryna kar?y karayolu ta?ymacyly?yndan kaynaklanan NOx, CO, CH4, N2O, NMVOC, VOC, PM10, PM2.5 ve CO2 e?de?eri emisyonu COPERT modeliyle hesaplanmıştyr. Mevcut durumda 2018 yılı için belirlenen kirletici emisyonları 343 bin ton CO, 5 bin ton CH4, 78 milyon ton CO2, 2 bin ton N2O, 47 bin ton NMVOC, 307 bin ton NOx, 19 bin ton PM10, 15 bin ton PM2.5 ve 52 bin ton VOC'dir.

Mevcut araç filosunun ve hurdaya ayrylabilecek araçlaryn analizine ba?ly olarak araç filosunda dahil edilecek yeni araçlaryn sayy ve türlerini de öngören bir talep tahmin modeli olu?turulmu?tur. Öncelikle, yeni araçlara olu?abilecek talep düzeylerini etkileyen iktisadi faktörler belirlenmi?tir. Bu faktörlerin belirlenmesi için detayly ekonomik ve demografik analizler yapylmy?tyr. Bu analizlerde, ülkemizin ekonomik büyüme indikatörleri (gayri safi yurt içi hasyla gibi), araç reel fiyatlary, faiz oranlary, ta?yt kredi hacmi, tüketim vergileri, yeni araç talep sayysy, döviz kurlary, akaryakyt fiyatlary, toplam nüfus, ehliyet alabilme ya?yna ula?my? nüfus, gelir arty?y ve gelir düzeyindeki da?ylymy gibi parametrelerdeki en az son 20 yyldyr gerçekle?en de?i?im detayly incelenmi?tir. Daha sonra bu parametrelerin en az son 20 yyldaki de?i?imleri baz alynarak, üç senaryo bazynda (yüksek, orta ve dü?ük) kysa (5 yyllyk) ve uzun dönem (10 yyllyk) tahminleri trend analizi yakla?ymy ile yapylmy?tyr. Araç talebini etkileyen ekonomik ve demografik parametreler, ekonometrik bir talep modelinde (Hedonik Talep Analizi Yöntemi gibi) kullanylarak, toplam araç sayysy ve her araç tip ve türlerindeki talep arty?lary da belirlenmi?tir.

CMAQ (Community Multiscale Air Quality Model) hava kalitesine bütüncül bir yakla?ym getiren son derece kapsamly bir hava kalitesi modelidir. Üç-boyutlu Eulerian hava kalitesi modelleme sistemi olan CMAQ, ozon, partikül madde, atmosferik toksikler, asidik kirleticiler ve görü? mesafesi gibi farkly parametreleri içeren çok kirleticili, çok ölçekli bir tasaryma sahiptir. CMAQ, hava kirleticilerinin kimyasal dönü?ümünü, ta?ynymyny ve birikimini hyzly ve verimli hesaplama yapan bir sistem donanymy kullanarak modelleyebilmektedir. Bu açydan bakyldy?ynda CMAQ’yn ?u anda en geli?mi? hava kalitesi modellerinden birisi oldu?u belirtilebilir. CMAQ grid yuvalama (nesting) kullanarak büyük ölçe?i bölgesel ölçe?e indirebilmektedir.

Kirletici vasfı yüksek araçların trafikten çekilmesi ile ortaya çıkacak fayda maliyet senaryo bazlı hesaplanmıştır.  Ön değerlendirme sonucuna bağlı olarak kirletici vasfı yüksek araçların trafikten çekilmesinin faydaları aşağıdaki gibi listelenebilir:

Kirletici vasfı yüksek araçların trafikten çekilmesinin maliyeti ise aşağıdaki gibi listenebilir:

Bu amaçla çaly?mada sa?lyk maliyetinin belirlenmesi, hurda araç sektöründeki canlanma, MTV, ÖTV, kasko bedellerinin de?i?iminden kaynaklanacak gelir-gider dengesi, yeni araçlaryn maliyetleri için ayry ayry inceleme gerçekle?tirilmiştir

Karayolu taşıtlarından kaynaklanan emisyonların insan sağlığı üzerine olan etkileri ilgili her bir kirletici için (NOx, SO2, PM10, PM2.5, CO), Kronik Obstrüktif Akciğer Hastalığı (KOAH), KardiyoVasküler Hastalığı (KVH), akciğer kanseri, astım, alt solunum yolları hastalığı gibi mortalite ve morbidite açısından sağlık etkileri tanımlanarak ortaya konulmuştur. Hava kirliliğinin insan sağlığı üzerine etkilerinin belirlenmesinde EVA (Economic Valuatin of Air Pollution - Hava Kirliliğinin Ekonomik Kıymetlendirilmesi) modeli kullanılmıştır. EVA modeli, atmosferik taşınım ve kimya modelinden elde edilen mekânsal konsantrasyon dağılım verileri grid bazındaki nüfus verileri ile birleştirilerek maruziyet hesabı yapmaktadır. Doz-yanıt fonksiyonları ve ekonomik kıymetlendirme kullanılarak maruziyete bağlı sağlık etkisi ve bunun neden olacağı sağlık maliyeti hesaplanmaktadır. EVA modeli her bir kirletici ile ölüm ve morbidite arasındaki ilişkiyi kurarak, bir ölüm vakası (100.000'de 1'inde mortalite riskini azaltma) ve morbiditeden kaçınan parasal değerleri (KOAH, KVH, Akciğer Kanseri, Astım, Alt Solunum Semptomları vakası) ortaya koymaktadır.  Modelden elde edilen bu veriler sonrasında enflasyon oranı, satın alma gücü paritesini ve talebin gelir esnekliği ayarladıktan sonra parasal maliyet değerine dönüştürülmüştür.

2020 yılından başlayarak 2030 yılına kadarki süre içinde hem olağan durumda hem de ileriye yönelik olarak geliştirilmiş olan senaryolar bazında araç filosundaki değişiklikler göz önüne alınarak, araç ve yakıt vergi gelirindeki değişim, araçlardan kaynaklanan ithalat dengesi, hurda araç gelir katkısı hesaplamaları yer almaktadır.  Hem olağan durum hem de ileriye yönelik olarak geliştirilmiş olan senaryolar bazında araç filosundaki değişikliklerin neden olacağı hava kalitesindeki değişim ve bu değişimin neden olabileceği sağlyk maliyeti çalyşmalary dahil edilerek uygulanacak teşvik mekanizmasy ve buna bağly olarak önerilebilecek yol haritasy çalyşmalary tamamlanmıştyr.   Sağlyk ve çevre fayda maliyet hesaplamalary tamamlanmasının ardından elde edilen tüm sonuçlar biraraya getirilerek hangi koşulda toplam net faydanın sağlanabileceği ortaya konularak uygulanabilecek teşvik mekanizmasy önerileri oluşturulmuştur.

Araçlar ile ilgili mevzuatlar ve önerilecek teşvik mekanizması ile yapılan analizlere bağlı olarak, hedeflenen plan ve programlar çerçevesinde uygulamaya alınması gerektiği düşünülen düzenlemeler değerlendirilmiştir. Böylece çalışma bu amaçlara yönelik yapılması gerekenler mevcut mevzuat boşlukları ve bunların tamamlanması için atılacak adımları da içermektedir.